Kolejne zmiany dotyczące programów ochrony powietrza

Programy ochrony powietrza swoje istnienie bezpośrednio zawdzięczają ustawie - Prawo ochrony środowiska (ustawie POŚ). W założeniu programy te mają doprowadzić do dotrzymania w powietrzu poziomów dopuszczalnych i docelowych substancji szkodliwych. Zarząd województwa jest odpowiedzialny za opracowanie programu ochrony powietrza, a sejmik województwa przyjmuje go poprzez uchwałę. Program ochrony powietrza jest aktem prawa miejscowego (musi być jednak opublikowany w wojewódzkim dzienniku urzędowym) i obowiązuje na terenie danego województwa.

Programy ochrony powietrza są zwrócone do lokalnych samorządów, przedsiębiorstw oraz instytucji. Integralną częścią programów ochrony powietrza są harmonogramy rzeczowo-finansowe, zawierające działania naprawcze oraz ich szacunkowe koszty. W zakresie realizacji założeń programów ochrony powietrza odpowiedzialność przeniesiona jest w dużej mierze na gminy, które posiadają rozwiązania do wspierania mieszkańców, m.in. w wymiarze korzystania z ekologicznych źródeł energii.

Realizacja uchwalonych programów ochrony powietrza spotkała się z trudnościami, czego przejawem są stale występujące w powietrzu przekroczenia poziomów dopuszczalnych i docelowych substancji szkodliwych. Sprawa nie jest prosta, ponieważ na stężenia substancji przełożenie ma nie tylko ich emisja w bezpośrednim sąsiedztwie punktów pomiarowych, ale także szereg innych czynników, z warunkami meteorologicznymi na czele. Na stan jakości powietrza w Polsce oddziałuje również napływ substancji z innych państw, w tym powstałych w wyniku pożarów, erupcji wulkanów, spalania nadmiaru gazu czy działań wojennych.

Te oraz inne problemy stały się powodem wprowadzenia kolejnych zmian prawnych w zakresie programów ochrony powietrza i planów działań krótkoterminowych, stanowiących integralną część tych programów.

Obowiązki organów odnośnie aktualizacji programów ochrony powietrza

Z zapisów ustawy POŚ wynika, że Główny Inspektor Ochrony Środowiska (GIOŚ) co roku, do 30 kwietnia, obowiązany jest dokonać oceny i klasyfikacji stref na terenie każdego województwa, a ich wyniki przekazać zarządowi województwa. Zarząd województwa w terminie 12 miesięcy od dnia otrzymania wyników oceny stref, w których klasyfikacja GIOŚ wykazała przekroczenie w powietrzu poziomów dopuszczalnych lub docelowych substancji szkodliwych, ma obowiązek opracować projekt uchwały w sprawie programu ochrony powietrza wraz z planem działań krótkoterminowych. Zarząd województwa przekazuje projekt uchwały w sprawie programu ochrony powietrza wraz z planem działań krótkoterminowych do zaopiniowania właściwym wójtom, burmistrzom, prezydentom miast i starostom oraz ministrowi właściwemu ds. klimatu, a także zapewnia możliwość udziału społeczeństwa w tym postępowaniu.

Sejmik województwa jest zobowiązany do określenia programu ochrony powietrza oraz planu działań krótkoterminowych, w drodze uchwały, w ciągu 15 miesięcy od dnia otrzymania przez zarząd województwa wyników oceny i klasyfikacji stref dokonanej przez GIOŚ. W przypadku stref, które mają uchwalone programy ochrony powietrza, ale nadal są w nich przekraczane poziomy dopuszczalne czy docelowe substancji szkodliwych w powietrzu lub pułap stężenia ekspozycji, zarząd województwa musi w ciągu 3 lat od wejścia w życie uchwały określającej program ochrony powietrza opracować projekt jego aktualizacji. W ciągu 2 miesięcy od opracowania tego projektu sejmik województwa musi określić, w drodze uchwały, aktualizację programu ochrony powietrza. W aktualizacji tej należy ująć działania ochronne, głównie dla dzieci oraz osób starszych, szczególnie wrażliwych na skutki wdychania zanieczyszczonego powietrza.

Kontrola realizacji oraz aktualizacji programów ochrony powietrza

W ramach zadań z zakresu administracji rządowej, zarząd województwa monitoruje realizację przez podmioty i organy wskazane w programach ochrony powietrza oraz w planach działań krótkoterminowych działań naprawczych, realizowanych na szczeblu gminnym i powiatowym. Wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska (WIOŚ) sprawuje nadzór w zakresie przestrzegania przepisów ustawy POŚ, dotyczących uchwalania i realizacji zadań określonych w programach ochrony powietrza. Wojewoda nadzoruje również aktualizację programów ochrony powietrza oraz planów działań krótkoterminowych, a także sprawozdawczość zarządu województwa, wójta, burmistrza, prezydenta miasta i starosty.

Nieprawidłowości, jakie wykazały kontrole realizacji programów ochrony powietrza w gminach i powiatach:

• nieprzekazanie czy nieterminowe przekazanie zarządowi województwa sprawozdań z realizacji działań naprawczych;
• przekazanie nieprawidłowych sprawozdań z realizacji działań naprawczych, np. przez błędne określenie osiągniętego efektu ekologicznego dla zrealizowanych zadań;
• nieopracowanie w terminie programów ograniczenia niskiej emisji;
• niestworzenie systemu zachęt do wymiany ogrzewania;
• brak informacji oraz edukacji w temacie poprawy jakości powietrza;
• niedotrzymanie terminów realizacji określonych zadań, np. termomodernizacji obiektów, budowy ścieżek rowerowych, rozbudowy zielonej infrastruktury, wymiany pieców;
• brak opracowania działań określonych w planach działań krótkoterminowych, które należy podjąć w wypadku wystąpienia poziomów alarmowych;
• nieinformowanie społeczeństwa o przekroczeniu poziomów (alarmowego, dopuszczalnego lub docelowego) zanieczyszczeń powietrza.

Zdiagnozowane przyczyny niewywiązywania się organów samorządowych z terminowego wykonywania zadań określonych w programach ochrony powietrza:

• brak komunikacji między gminą a zarządem województwa - gminy nie informowały zarządów i sejmików województw o problemach z realizacją zadań, nie składały uwag do projektów;
• brak funduszy na realizację zadań;
• nieznajomość przepisów przez podmioty zobowiązane do realizacji zadań;
• brak spójnego zespołu odpowiedzialnego za realizację zadań;
• strach gmin przed zaciąganiem zobowiązań finansowych;
• opóźnienia w wykonaniu dokumentacji projektowych dużych inwestycji;
• chaotyczne i niesystemowe wdrażanie działań;
• wykonywanie zadań nieujętych w programach ochrony powietrza;
• nieprawidłowe wypełnianie sprawozdań z realizacji programów ochrony powietrza, brak ich weryfikacji przez urzędy marszałkowskie;
• nierzetelna inwentaryzacja źródeł ciepła w gminach - brak informacji na temat prawdziwej ilości kotłów przewidzianych do likwidacji czy wymiany;
• brak zapisów dotyczących progów, norm i kryteriów, do których powinien być porównywany stopień realizacji zadań;
• przeciążenie pracowników gmin i brak wydzielonych stanowisk zajmujących się tematyką programu ochrony powietrza, przez co w dni wolne od pracy nie były realizowane zadania, wskazane w planach działań krótkoterminowych, związane z kontrolą palenisk domowych oraz całodobowym informowaniem społeczeństwa o ryzyku wystąpienia w powietrzu przekroczenia poziomu alarmowego, dopuszczalnego lub docelowego substancji szkodliwych i o wystąpieniu przekroczenia tych poziomów.

Co się zmieniło odnośnie programów ochrony powietrza?

Ostatnie zmiany dotyczące programów ochrony powietrza i planów działań krótkoterminowych wprowadza ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw.

Zmiany odnośnie programów ochrony powietrza i planów działań krótkoterminowych dotyczą:

• zabezpieczenia środków finansowych na realizację zadań wynikających z funkcjonowania w Polsce systemu oceny i zarządzania jakością powietrza;
• procedury realizacji programów ochrony powietrza i planów działań krótkoterminowych.

Strefy, w których dokonuje się oceny jakości powietrza

Powyższa ustawa nowelizująca zmieniła definicję stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, przez odwołanie do dodanego do ustawy POŚ załącznika "Strefy, w których dokonuje się oceny jakości powietrza oraz ich nazwy, kody i obszary". W załączniku tym utrzymano podział kraju na 46 stref (dotychczas określony w obowiązującym do 27 lipca 2022 r. rozporządzeniu w sprawie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza):

• 12 aglomeracji (powyżej 250 tys. mieszkańców);
• 18 miast;
• 16 pozostałych obszarów województw.

Uniezależni to wyznaczanie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, od danych demograficznych Głównego Urzędu Statystycznego, a więc nie trzeba będzie zmieniać strefy dla miasta kwalifikowanego dotychczas do miast powyżej 100 tys. mieszkańców, gdy liczba mieszkańców spadnie poniżej tej liczby. Przykładem może być miasto Legnica oraz miasto Kalisz, które liczyły powyżej 100 tys. mieszkańców, a tym samym stanowiły strefy, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, ale utraciły status miasta powyżej 100 tys. mieszkańców.

Według przepisów przejściowych ww. ustawy nowelizującej dotychczasowe strefy, w których dokonuje się oceny jakości powietrza, stają się strefami w rozumieniu zmienionych przepisów.

Sprawozdawczość dotycząca programów ochrony powietrza

Kolejną bardzo ważną zmianą od 11 sierpnia 2022 r., na potrzeby sporządzania sprawozdań przez zarząd województwa, jest rozszerzenie obowiązku dokonywania sprawozdań okresowych i końcowych z realizacji programów ochrony powietrza, aktualizacji programów ochrony powietrza oraz planów działań krótkoterminowych przez wójtów, burmistrzów, prezydentów miast czy starostów. Sprawozdania te muszą oni przekazywać właściwemu zarządowi województwa oraz WIOŚ w terminach:

• sprawozdanie okresowe - co roku, do 15 lutego, za poprzedni rok kalendarzowy;
• sprawozdanie końcowe - 5 miesięcy po zakończeniu realizacji programu ochrony powietrza, aktualizacji programu ochrony powietrza lub planu działań krótkoterminowych.

Zarząd województwa, tak jak dotychczas, obowiązany jest przekazać ministrowi właściwemu ds. klimatu informację o uchwaleniu przez sejmik województwa programu ochrony powietrza czy planu działań krótkoterminowych, a od 11 sierpnia 2022 r. również o aktualizacji programu ochrony powietrza, w terminie 7 dni od dnia ich ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym (dotychczas - w terminie 14 dni od ich uchwalenia). Zarząd województwa obowiązany jest przekazać ministrowi właściwemu ds. klimatu oraz WIOŚ sprawozdanie z realizacji programu ochrony powietrza (dotychczas nazywane sprawozdaniem z działań naprawczych, wynikających z programu ochrony powietrza), aktualizacji programu ochrony powietrza (dotychczas nie było wymagane) lub planu działań krótkoterminowych w następujących terminach (jak dotychczas):

• sprawozdanie okresowe - co roku, w terminie do 31 marca, za poprzedni rok kalendarzowy;
• sprawozdanie końcowe - w terminie 6 miesięcy po zakończeniu realizacji programu ochrony powietrza, aktualizacji programu ochrony powietrza czy planu działań krótkoterminowych, obejmujące cały okres ich realizacji.

Wzór powyższych sprawozdań oraz sposób ich przekazywania określa rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 15 lutego 2023 r. w sprawie zakresu i sposobu przekazywania informacji dotyczących zanieczyszczenia powietrza. Jednak przepisów tego rozporządzenia nie stosuje się do sprawozdań okresowych, przekazanych przed dniem jego wejścia w życie, tj. przed 25 lutym 2023 r.

Kary dotyczące programów ochrony powietrza

Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wymierzy odpowiedzialnemu organowi karę pieniężną od 50 tys. zł do 500 tys. zł za niedotrzymanie terminu:

• uchwalenia programu ochrony powietrza, aktualizacji programu ochrony powietrza i planu działań krótkoterminowych przez sejmik województwa;
• realizacji działań określonych w programie ochrony powietrza, aktualizacji programu ochrony powietrza i planu działań krótkoterminowych przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta lub starostę;
• przekazania sprawozdań okresowych i końcowych z realizacji programu ochrony powietrza, aktualizacji programu ochrony powietrza oraz planu działań krótkoterminowych przez zarząd województwa, wójta, burmistrza, prezydenta miasta czy starostę.

Ponadto od 11 sierpnia 2022 r. przewidziano karę grzywny dla każdego, kto nie przestrzega ograniczeń, nakazów lub zakazów programu ochrony powietrza, aktualizacji programu ochrony powietrza czy planu działań krótkoterminowych, określonych w uchwale sejmiku województwa. Według rozporządzenia karę w wysokości do 500 zł będzie mógł nałożyć wojewódzki inspektor ochrony środowiska w drodze mandatu karnego, a jeżeli sprawę skieruje do sądu, to grzywna może być wymierzona w wysokości do 5000 zł.

Jak nadążać za zmianami przepisów o programach ochrony powietrza?

W nadążaniu za zmieniającymi się przepisami odnośnie programów ochrony powietrza pomocne może być specjalistyczne oprogramowanie. Serwis prawny Ekowiedza zawiera aktualne informacje z zakresu ochrony środowiska usprawniając terminową realizację obowiązków środowiskowych oraz planowanie z odpowiednim wyprzedzeniem zmian organizacyjnych lub inwestycyjnych.